تغيير فرهنگ اقتصادي در فوتبال ايران / از تظاهر به فقر تا تفاخر به ثروت

اين روزها در فوتبال ايران بيشتر از آنکه حرف از گل و شوت و کرنر و آفسايد باشد، راجع به پول و ثروت و قرارداد و پاداش سخن گفته مي شود. تقريبا هيچ روزي نمي گذرد که در آن واژه هايي مثل ميليون و ميليارد روي جلد روزنامه هاي ورزشي خودنمايي نکنند. ريخت و پاش ها در فوتبال ايران چنان بالاگرفته که دولت به ستوه آمده و به هر دري مي زند تا خودش را از اين بازي کنار بکشد. همه ماجرا اما همين نيست. به نظر مي رسد آنچه در فوتبال ايران رخ داده، نوعي تغيير فرهنگي بزرگ بوده است. اگر روزگاري ستاره هاي اين مملکت سعي مي کردند نمايش تعصب بدهند و بگويند که با کمترين درآمد در حال سپري کردن زندگي شان هستند، حالاسوپراستارهاي معاصر بي هيچ ابايي از مداخل هنگفت شان حرف مي زنند و به آن افتخار هم مي کنند! امروز نوع نگاه به پول در فوتبال ايران کاملاتغيير کرده است و نه تنها کسي آن را «چرک کف دست» حساب نمي کند، بلکه فلان ستاره جنجالي خيلي آسان در مورد هزينه نيم ميليون توماني آرايشگاهش براي رسانه ها حرف مي زند!  

صندوق عقب ماشين
پرسپوليس و استقلال در دهه شصت با کمترين امکانات مالي اداره مي شدند. نه از اردوهاي خارجي پيش فصل خبري بود و نه حتي از اردوهاي شبانه روزي قبل از هر بازي! سرخابي ها اگر در تهران بازي داشتند، صبح مسابقه ساک شان را برمي داشتند و راهي استاديوم مي شدند، اگر هم نوبت بازي هاي خارج از خانه شان بود، شب را در منزل يکي از هواداران متمول در شهرستان سپري مي کردند. شايد اصطلاح معروف «پشت صندوق عقب پيکان» کامل ترين تعبير براي توصيف شرايط دو تيم در آن روزگار باشد؛ محفظه اي که قديمي ها مي گويند همه دارايي پرسپوليس و استقلال در آن جا مي گرفت. جالب اينجاست که بخشي از پرافتخارترين دوران تاريخ دو تيم در همين مقطع شکل گرفت. با اين همه، آن فقر و نداري نه تنها هرگز باعث سرشکستگي ستارگان پرسپوليس و استقلال نبود، بلکه همچنان مايه مباهات آنهاست. هنوز هم وقتي پاي حرف هاي برخي پيشکسوتان مي نشيني، کاملاحس مي کني که به قراردادهاي پايين شان و به اينکه از گذر عمر توشه قابلي جمع نکرده اند، افتخار مي کنند. اين ميراث به جا مانده از فرهنگ آن عصر است؛ چيزي که انگار حالابايد در موزه ها دنبالش گشت!   

پيراهن چند صدهزار توماني!
خيلي از قديمي هاي پرسپوليس و استقلال وقتي در مورد عقد قراردادشان با اين دو باشگاه سخن مي گويند، به يک رسم مشترک اشاره مي کنند. به عنوان نمونه علي پروين بازيکني را که 200 هزار تومان ارزش داشت، با وعده پرداخت يک ميليون و 200 هزار تومان به نمايشگاه سورتمه مي کشاند و بعد از صدور چکي به مبلغ 200 هزار تومان به نام او، يک پيراهن پرسپوليس را هم روي ميز مي گذاشت: «اين هم بقيه پولت، اين لباس خودش يک ميليون مي ارزد!» گنجينه شفاهي خاطرات فوتبال ايران پر از اين قصه هاست، اما حالاديگر کسي حوصله مرور اين داستان ها را ندارد. اگر بعد از اين حرکت علي پروين، مو به تن قديمي ها سيخ مي شد و آنها ارزش پيراهن تيم جديدشان را بيشتر درک مي کردند، امروز ماجرا به کلي تغيير کرده است. همين دو سال پيش بود که اختلاف نظر در مورد تاريخ و رقم يک برگ چک، مجادله يکي از مشهورترين ستارگان فوتبال ايران با مديرعامل باشگاهش را به زد و خورد و درگيري فيزيكي کشاند. اين روزها اگر مدير يک باشگاه بخواهد خاطره رفتار دهه 60 علي پروين را در قبال يکي از فوتباليست هاي ايراني زنده کند، ممکن است اين کار برايش تبعات سنگيني به همراه داشته باشد!

روز اعتراض به اسکناس
دوران تظاهر به فقر و مباهات به ساده زيستي خيلي زود در فوتبال ايران به سر رسيد و از اواخر دهه 70 معادلات در اين حوزه به کلي تغيير کرد. تابستان 1379 مهدي هاشمي نسب اولين قرارداد 9 رقمي تاريخ فوتبال ايران را به ثبت رساند و در ازاي مبلغ يکصد ميليون تومان به استقلال پيوست. دي ماه همان سال هزاران پرسپوليسي قبل از آغاز داربي پايتخت با تکان دادن اسکناس هاي هزار توماني روي سکوها اعتراض شان را به اين انتقال نشان دادند، اما مقاومت آنها در برابر مسير تازه اي که فوتبال ايران در پيش گرفته بود هرگز به جايي نرسيد. حکمراني «پول» تازه شروع شده بود. يک سال بعد و با آغاز ليگ موسوم به «حرفه اي» در ايران، سير مادي گرايي ستاره ها هم سرعتي دوچندان پيدا کرد و فرهنگي کاملامتفاوت را در اين حوزه جا انداخت. اگر سال 79 انتقال هاشمي نسب از پرسپوليس به استقلال باعث شد شرايط فوتبال ايران تا ماه ها «غيرعادي» باشد و حتی برخی از اعضای خانواده او مورد ضرب وشتم قرار بگیرند، 13 سال بعد جدايي محمد قاضي از جمع قرمزها و حضورش در بين آبي پوشان مطلقا هيچ واکنشي را به دنبال نياورد. انگار حالاديگر همه فهميده اند قانون اول در فوتبال ايران، پول است!

مردي که مي خواست هواپيما بخرد
از اواخر دهه 80، تفاخر شفاهي به مکنت و ثروت هم در فوتبال ايران شروع شد. وقتي افشين قطبي دومين فصل حضورش در کشورمان را مي گذراند، برخي از رسانه ها او را به دلالي در جريان انتقال يک بازيکن بي کيفيت به پرسپوليس متهم کردند. قطبي اما روي آنتن نود گفت: «اين حرف ها بيهوده است. من آنقدر پول دارم که مي توانم تا 20 سال کار نکنم.» اين انگار آغاز يک فصل جديد بود. چند ماه بعد نوبت به امير قلعه نويي رسيد تا در همين برنامه مخاطبانش را حيرت زده کند. محمد مايلي کهن در مورد سرمربي وقت سپاهان گفته بود او در بهترين نقطه تهران زندگي مي کند و بهترين ماشين را سوار مي شود، قلعه نويي هم در پاسخ به وي روي آنتن زنده گفت: «شايد از ديد عزيزان تميز بودن و شيك بودن ايراد دارد، ولي من اگر پول داشته باشم هواپيماي شخصي هم مي خرم. من تميزي و شيك بودن را دوست دارم و هيچ ايرادي ندارد كه در بالاي شهر زندگي كنم و بهترين ماشين را داشته باشم. من پول دارم و هرجا كه دلم بخواهد زندگي مي كنم.»

 ماهي 15 ميليون خرج لباس!
حالاديگر كار به جايي رسيده است كه برخي از اهالي فوتبال حتي بابت ديون و بدهي هاي شان هم فخر مي فروشند! پاييز 1391 حسين هدايتي در واكنش به شايعه بازداشتش به خاطر بدهي 180 ميليارد توماني به رسانه ها گفت: «بدهي مال مرد است. مردي که بدهکار نباشد مرد نيست. البته بايد بگويم اين بدهي 180ميليارد توماني درست نيست و من چنين بدهي ندارم ولي اي کاش شان من را پايين نمي آوردند و مي نوشتند من 1800ميليارد تومان بدهکار هستم. چرا شخصيتم را کوچک مي کنند و فقط مي نويسند 180ميليارد تومان بدهکار است زيرا اين رقم براي کسي که 13 کارخانه دارد رقم کوچکي است.» در چنين فضايي هيچ چيز عجيبي نيست كه ستاره جوان پرسپوليس هم با پرده برداري از برخي هزينه هاي جاري و شخصي اش، هواداران را شوكه كند. پيام صادقيان در اين مورد به همشهري تماشاگر مي گويد: «هفته اي يك بار آرايشگاه مي روم. حدودا ماهي 7، 8، 10 ميليون هم خرج لباسم مي شود، گاه هم 15 ميليون. بستگي دارد چه بخواهم بخرم. مثلايک ماه ممکن است ساعت بخرم که خودش 10 ميليون مي شود، يا مثلادو جفت کالج بخرم كه مي شود 7، 8 ميليون تومان.»

 نمي بخشم که نمي بخشم
اخيرا بعد از مصدوميت شديد رضا نوروزي، شايعه اي در فضاي مجازي منتشر شد مبني بر اينكه او 70درصد از رقم قراردادش را به باشگاه پرسپوليس مي بخشد تا سرخپوشان بتوانند به جاي وي مهاجمي جديد جذب كنند. انتشار اين خبر خيلي زود واكنش هاي احساسي برخي از پرسپوليسي ها را به دنبال آورد و باعث شد آنها به ستايش از ستاره متعصب شان مشغول شوند. با اين وجود شايعه مزبور خيلي زود تكذيب شد. نوروزي در اين مورد به يك روزنامه ورزشي مي گويد: «اين مساله به هيچ عنوان صحت ندارد. چرا بايد قراردادم را ببخشم؟ من در اين سال ها پول زيادي از فوتبال درنياوردم كه بخواهم اين كار را انجام بدهم، در ضمن من در پرسپوليس مصدوم شدم. در خيابان يا محلات بازي نكردم كه بخواهم پول قراردادم را ببخشم.» شايد اين جملات مورد توجه هواداران قرار نگيرد، اما درست يا غلط، ادبيات امروز فوتبال ايران همين شكلي است، تا همين اندازه تحت تاثير مسائل مالي و اقتصادي! دست بر قضا رضا نوروزي كه حالامساله آسيب ديدگي اش مورد توجه قرار گرفته، قبل از آغاز ليگ چهاردهم در فصل نقل وانتقالات راجع به مقصد بعدي اش گفته بود: «اولويت براي من پيشنهاد مالي است چرا که در اين چند سال لطمه هاي زيادي خوردم و تا خواستم پول خوبي بگيرم در فولاد مصدوم شدم. حالاهم اولين شرط من مسائل مالي است و بعد ساير شرايط را در نظر مي گيرم.»

  فوتبال، آيينه جامعه
 ارزش هاي اجتماعي دائما در حال دگرگوني هستند، اما شايد آنچه در فوتبال ايران پيرامون مسائل مالي رخ داده، چيزي فراتر از يک تغيير فرهنگي ساده باشد. اين همه تحول طي مدت زماني نه چندان طولاني باورنكردني به نظر مي رسد. اگر قبول داشته باشيم كه پديده اي مثل فوتبال آيينه تمام نماي جامعه ما است، بايد بيرون از اين رشته ورزشي هم وقوع تغيير در فرهنگ و نگاه اقتصادي آدم ها را رصد كنيم. اين مناظره شايد چندان هم بيراه نباشد؛ شهروندان امروز ما چقدر شبيه اسلاف دهه شصتي شان هستند؟ ملاك هاي امروز چقدر با معيارهاي سه دهه قبل برابري مي كند؟ لوكيشن هاي سريال هاي تلويزيوني چقدر به نمونه هاي قديمي شباهت دارند؟ شايد هيچ؛ اگر همين طور است، پس چگونه مي توانيم انتظار داشته باشيم خلق وخوي ستاره ها مثل قديم باقي مانده باشد؟ فوتباليست ها از فضا نمي آيند. آنها در دامان همين جامعه تربيت مي شوند.